παιδική λογοτεχνία

Aκόμα και ο ορισμός υπήρξε, στις αρχές του 20ού αι., το κέντρο οξύτατης πολεμικής. Θεωρητικά, δεν μπορεί να διακρίνει κάποιος με ακρίβεια την παιδική λογοτεχνία από τη λογοτεχνία για ενηλίκους, αν και υπάρχουν βέβαια ορισμένα βιβλία που ταιριάζουν περισσότερο ή λιγότερο στις εμπειρίες και στην ευαισθησία των μικρών παιδιών. Αντίθετα, είναι δυνατό να γίνει διάκριση μεταξύ της λογοτεχνίας που είναι ειδικά γραμμένη για παιδιά και της λογοτεχνίας που, κατά τον Μπενεντέτο Κρότσε τα παιδιά, όταν τη διαβάζουν, τη δέχονται, την κάνουν δική τους και την προτιμούν. Το πρώτο είδος έχει μια ιστορία σχετικά πρόσφατη, ενώ οι αρχές του δεύτερου συμπίπτουν με τις αρχές της λογοτεχνίας γενικά. Oι λαϊκές παραδόσεις και η μυθολογία, τα ομηρικά έπη και οι Χίλιες και Μια Νύχτες, ο Αίσωπος και ο νεότερος μυθογράφος Φαίδρος, το Ευαγγέλιο και το Ταλμούδ, τα Chansons de gesfe και οι Νιμπελούνγκεν, τα μεσαιωνικά συναξάρια και oι fabliaux, αποτελούν μια διεθνή λογοτεχνική κληρονομιά, στην οποία, εδώ και πολλά χρόνια καταφεύγουν οι γονείς για να διασκεδάσουν τα παιδιά, επειδή περιέχουν στοιχεία που ανταποκρίνονται σε μια από τις βασικές κατηγορίες του παιδικού πνεύματος· το θαυμαστό, το παραμυθένιο. Σε μια άλλη κατηγορία, αυτή των περιπετειών, ανήκουν εξάλλου πολλά έργα, που τα παιδιά όλου του κόσμου ξέρουν και αγαπούν, έστω και αν αρχικά δεν γράφτηκαν γι» αυτά: από τον Eφευρετικό ευπατρίδη Δον Κιχώτη της Μάντσας (Θερβάντες), τον Ροβινσώνα Κρούσο (Ντεφόε), τα Ταξίδια του Γκιούλιβερ (Σουίφτ) μέχρι τα περίφημα ιπποτικά μυθιστορήματα του Αλέξανδρου Δουμά και τα νεότερα έργα, όπως Οι περιπέτειες του Τομ Σώγερ του Μαρκ Τουέιν, τα μυθιστορήματα του Τζακ Λόντον, του Χέρμπερτ Τζορτζ Ουέλς και Οι περιπέτειες του Γκόρντον Πιμ, του Έντγκαρ Άλαν Πόε. Στην ευχαρίστηση και στην περιέργεια που νιώθει το παιδί, να γνωρίσει την ανθρώπινη και κοινωνική πραγματικότητα στην οποία ζει, ανταποκρίνονται επίσης τα μεγάλα μυθιστορήματα του 19ου αι.: του Τσαρλς Ντίκενς (Δαβίδ Κόπερφιλντ, Όλιβερ Τουίστ), του Βίκτορος Ουγκό (Οι άθλιοι, Οι εργάτες της θάλασσας), H καλύβα του μπάρμπα-Θωμά της Μπίτσερ Στόου, τα Γράμματα από το μύλο μου του Αλφόνς Ντοντέ κ.ά. Aντίθετα, η λογοτεχνία που είναι γραμμένη ειδικά για παιδιά, έχει ηλικία γύρω στα 300 χρόνια. Αν δεν θέλουμε να φτάσουμε έως το Παντσατάντρα ή Tα πέντε βιβλία υγιεινής αγωγής που γράφτηκε στα σανσκριτικά τον 6o και τον 5o αι. π.Χ. (και ασφαλώς όχι για παιδιά), πρέπει να πάμε στον 18o αι. για να δούμε να γεννιέται μια λογοτεχνία ειδικά για το παιδί, γιατί ως τέτοια δεν μπορεί να χαρακτηριστεί ούτε το Πενταήμερο του Ναπολιτάνου Τζαμπατίστα Μπαζίλε, ούτε –εξαιτίας των στοιχείων ωριμότητας και αγριότητας που περιέχουν– Tα παραμύθια της Μαμάς Χήνας του Γάλλου Σαρλ Περό. Μόνο το 1699 βγαίνουν Οι περιπέτειες του Τηλέμαχου, που έγραψε ο αβάς Φενελόν για τον διάδοχο της Γαλλίας και μαθητή του και, κατά τα μέσα του 18ου αι., ο Άγγλος Τζον Νιούμπερι ιδρύει την Juvenile Library, τον πρώτο εκδοτικό οίκο παιδικών βιβλίων. Συγχρόνως, εμφανίζεται στην Αγγλία η μόδα των ηθικών μύθων, από τους οποίους αξίζει να θυμηθούμε αυτούς που έγραψε η Έτζουερθ. Στη Γερμανία εκδόθηκαν την εποχή αυτή το Μικρό βιβλίο για παιδιά κάθε ηλικίας του παιδαγωγού Γιόχαν Μπέρναρντ Μπάζεντοφ και οι σχολαστικές Μικρές Νουβέλες του πάστορα Σμιτ: αυτή η υπερβολικά παιδαγωγική τάση θα βρει αργότερα στην ίδια χώρα μια έκφραση αστεία και αλλόκοτη στα ποιηματάκια και στην εικονογράφηση του Πετράκης Σκαντζοχοιράκης του Χάινριχ Χόφμαν και του Μαξ και Μόριτς - Max und Mortiz του Βίλχελμ Μπους. Ο χρυσός αιώνας, όμως, της π.λ. είναι ο 19ος όταν, αφού πλέον τέθηκε το πρόβλημα του παιδικού βιβλίου και ξεπεράστηκαν οι υπερβολικοί ηθικολογικοί φραγμοί και οι καθαρά διδακτικοί στόχοι, η π.λ. βρίσκει την ισορροπία της ανάμεσα στη φαντασία και στην παιδαγωγική μέθοδο. Στο κλίμα του ρομαντισμού ανθούν, και σε αυτόν επίσης τον τομέα, τα αριστουργήματα. Το ενδιαφέρον για τον λαϊκό πολιτισμό ωθεί μελετητές και καλλιτέχνες στην αναζήτηση παλαιών παραμυθιών. Η πρώτη και σημαντικότερη συλλογή τέτοιων παραμυθιακών διηγήσεων είναι των Γερμανών αδελφών Γκριμ, η οποία δημοσιεύτηκε με τον τίτλο Παραμύθια για τα παιδιά και για το σπίτι (1812-22). Ακολουθεί, το 1826-27, η τριλογία Το καραβάνι, Ο σεΐχης της Αλεξάνδρειας και Το χάνι του Σπασάρ sart του Βίλχελμ Χάουφ, εμπνευσμένη κατά ένα μέρος από τις Χίλιες και Μια νύχτες· αντίθετα, δεμένος με το παραδοσιακό ρεπερτόριο είναι ο Λούντβιχ Μπέχσταϊν στο Γερμανικό βιβλίο παραμυθιών (1853). Στη Ρωσία, ήδη από τις αρχές του 20ού αι., ο Πούσκιν έδωσε ποιητική μορφή σε ορισμένα παραμύθια που του έλεγε η παραμάνα του όταν ήταν μικρός· μέσα σε αυτά ήταν ο Τσάρος Σάλταν ο Χρυσός κόκορας, Ο ψαράς και το ψαράκι· μεταξύ 1859 και 1864, ο Αφανάσιεφ δημοσίευσε ένα πλούσιο υλικό από λαϊκούς θρύλους, παραμύθια και νουβέλες, και στη Νορβηγία, μεταξύ 1883 και 1887, ο Γιέργκεν Μόε και ο Πέτερ Κρίστιαν Άσμπιερνσεν τα Νορβηγικά διηγήματα παρμένα και αυτά από την κληρονομιά των λαϊκών τους παραδόσεων. Στις διάφορες συλλογές διηγημάτων (156 συνολικά) του Δανού Άντερσεν, η επινόηση της φαντασίας και η παράδοση συνδυάζονται σε ένα όραμα ζωής ποιητικά αισιόδοξο. Πρωτότυποι μύθοι είναι Τα παιδιά του νερού του Τσαρλς Κίνγκσλεϊ, Η Αλίκη στη χώρα των θαυμάτων και Ταξίδι μέσα από τον καθρέφτη του Λιούις Κάρολ (που χαρακτηρίστηκαν ως λανθασμένη φαντασία και ανάποδη λογική), 0 βασιλιάς του χρυσού ποταμού του Τζον Ράσκιν, Ο ευτυχισμένος πρίγκιπας και άλλα παραμύθια του Όσκαρ Ουάιλντ, το συμβολικό παραμύθι σε θεατρική μορφή του Μορίς Mέτερλινκ Το γαλάζιο πουλί και, τέλος, ήδη στις αρχές του 20ού αι., Ο Πήτερ Παν στους κήπους του Κένσινγκτον και Πίτερ και Ουέντι του Τζέιμς Μάθιου Μπάρι, η περιπετειώδης ιστορία ενός αγοριού που δεν θέλει να μεγαλώσει, οι 4 τόμοι του Μάγου του Οζ του Μπάουμ, Το θαυμαστό ταξίδι του Νιλς Χόλγκερσον σε ολόκληρη τη Σουηδία, γεωγραφικό και ιστορικό κείμενο μεταμορφωμένο σε μαγευτική περιπέτεια από τη Σέλμα Λάγκερλεφ, οι 4 μικροί τόμοι του Τράβερς για τη μάγισσα γκουβερνάντα Μαίρη Πόπινς, Η μαγεμένη πεδιάδα του Γκάουτζ, Οι Σουηδοί του Καρόλου Β» του Σουηδού Βέρνερ Χέιντενσταμ, αναγνώσματα για μικρούς και για μεγάλους κλπ. Στη διάρκεια του 19o αι. ανθούν επίσης τα βιβλία των περιπετειών. Τα έργα του Γάλλου Ιουλίου Βερν (Πέντε εβδομάδες σε αερόστατο, Τα παιδιά του πλοιάρχου Γκραντ, Είκοσι χιλιάδες λεύγες υπό τη θάλασσα, Ο γύρος του κόσμου σε 80 ημέρες, είναι εμπνευσμένα από την πίστη στη δύναμη της ανθρώπινης θέλησης και στην πρόοδο της επιστήμης, προφητεύοντας σημαντικές ανακαλύψεις και εφευρέσεις του 20ού αι. Το νησί με τον θησαυρό και τα άλλα έργα του Στίβενσον, αποτελούν αληθινά πρότυπα, για τις αφηγηματικές αρετές και το ύφος τους. Παρ» όλη τη μισανθρωπία τους και, κάποιες φορές, τις ιμπεριαλιστικές θέσεις τους, τα βιβλία του Ράντγιαρντ Κίπλινγκ (Το βιβλίο της Ζούγκλας, Το δεύτερο βιβλίο της Ζούγκλας, Θαρραλέοι Καπετάνιοι, Κιμ) αποτελούν μια μεγάλη ανοιχτή πόρτα προς τον κόσμο της πρωτόγονης και ατίθασης φύσης. Μία τρίτη φλέβα είναι η σχετικά ρεαλιστική η οποία εμπνέεται από θέματα της καθημερινής ζωής. Έχουμε πρώτα τη μόδα των μυθιστορημάτων με παιδιά που τα κακομεταχειρίζονται και είναι δυστυχισμένα (Χωρίς οικογένεια του Εκτόρος Μαλό, Χωρίς κατανόηση της Φλόρενς Μοντγκόμερι). Με τα Σχολικά χρόνια του Τομ Μπράουν του Τόμας Χιουζ αρχίζουν τα μυθιστορήματα με θέμα τη σχολική ζωή στα οποία ανήκει και το Στάκι και Σία του Κίπλινγκ. Η οικογενειακή ζωή, η οποία προβάλλεται μέσα από ένα πρίσμα ρεαλισμού και παιδαγωγικών στόχων, είναι το θέμα των περίφημων βιβλίων της Λουίζ Άλκοτ Μικρές κυρίες και Μικροί κύριοι καθώς και ο Μικρός Λόρδος Φοντλερόι και άλλα έργα του Φράνσις Χότζσον Μπάρνετ. Αξίζει να γίνει μια σύντομη αναφορά και στην παιδική ποίηση η οποία, αφού ξεκίνησε με τα λαϊκά τραγουδάκια και τα yursery rhymes, έδωσε μερικά αξιόλογα έργα τον 19o αι. και στις αρχές του 20ού, ανάμεσα στα οποία και μια συλλογή παιδικών ποιημάτων του Στίβενσον. Στα τελευταία χρόνια, το παιδικό βιβλίο γνώρισε σε ολόκληρο τον κόσμο μια εκπληκτική άνθηση. Ενώ ένας όλο και μεγαλύτερος αριθμός συγγραφέων για ενηλίκους ασχολείται με τη συγγραφή παιδικών βιβλίων, εμφανίζεται ο τύπος του επαγγελματία της παιδικής λογοτεχνίας. Παντού παρουσιάζονται ειδικευμένοι εκδοτικοί οίκοι και μια όλο και πιο αποτελεσματική υπηρεσία ανταλλαγών και μεταφράσεων επιτρέπει στους νεαρούς αναγνώστες τη γνωριμία με κόσμους ξένους και διαφορετικούς. Τα είδη είναι ακόμα έως ένα βαθμό τα παραδοσιακά· στον τομέα του παραμυθιού πρέπει να αναφερθεί ο Μικρός Πρίγκιπας του ντε Σεντ-Εξιπερί, Τα γυαλιά του λιονταριού του Βιλντράκ, Γουίνι δε Πουθ, το αρκουδάκι του Μιλν, Ο Πίπι με τις μακριές κάλτσες κ.ά. ιστορίες του Πίπι του Λίντγκρεν, Οι περιπέτειες του Τσιπολίνο και Παραμύθια στο τηλέφωνο του Τζάνι Ροντάρι, ενώ το είδος της παιδικής λογοτεχνίας που αναφέρεται στην καθημερινότητα παρουσιάζεται με διαφορετικές μορφές στους 6 τόμους του μυθιστορήματος Μπίμπι, το κοριτσάκι του βορρά της Δανέζας Κάρεν Μικαέλις, στο Ο Εμίλ και οι ντετέκτιβ του Γερμανού Έριχ Κέστνερ, στα Παιδιά της οδού Πάαλ του Ούγγρου Φέρεντε Μόλναρ, στο Μαρσελίνο παν ι βίνο του Ισπανού Σάντσεθ Σίλβα, στο Τσουκ και Γκεκ και Τίμουρ και η παρέα του, του Ρώσου ποιητή - στρατιώτη Γκαϊντάρ. Ένα καινούργιο στοιχείο αντίθετα, είναι η επιστημονική εκλαΐκευση. Ήδη το 1864 ο Χέτζελ ίδρυε στη Γαλλία τη Bibliothéque d» éducation et de récréation (Βιβλιοθήκη παιδείας και ψυχαγωγίας) στην οποία δημοσίευσε έργα του φυσιοδίφη Μασέ (Ιστορία μιας μπουκιάς ψωμιού) του εντομολόγου Φαμπρ (Η ζωή των εντόμων), του γεωγράφου Ρεκλίς, του αστρονόμου Φλαμαριόν ο οποίος χαρακτηρίστηκε ως ο ποιητής του ουρανού. Ακολούθησαν Ιστορίες από τη φύση του Ζιλ Ρενάρ, Η ζωή των μελισσών του Μέτερλινκ και, στην Ιταλία, Η όμορφη χώρα του Στοπάνι. Στα τελευταία χρόνια κυρίως τα βιβλία αυτού του είδους πολλαπλασιάστηκαν, εξελίχθηκαν και τελειοποιήθηκαν. Η παιδική λογοτεχνία στην Ελλάδα. Στην Ελλάδα η π.λ. έχει τις ρίζες της στον 19o αι. Με αφετηρία τον Αλέξανδρο Ρίζο Ραγκαβή και τον Η. Τανταλίδη και τέρμα τον Γρηγόριο Ξενόπουλο, το δεύτερο μισό του 19ου αι. και οι αρχές του 20ού έχουν να επιδείξουν αρκετά ονόματα ποιητών και πεζογράφων, που δεν ασχολήθηκαν, βέβαια, ειδικά με το παιδί, έγραψαν όμως και για το παιδί. Ο Αλλ. Πάλλης, ο Ζαχ. Παπαντωνίου, ο Γ. Ζαλοκώστας, ο Δημ. Βικέλας, ο Γ. Βιζυηνός, ο Κ. Παλαμάς, ο Αλ. Παπαδιαμάντης, ο Γ. Δροσίνης, ο Ιω. Κονδυλάκης, ο Iω. Πολέμης και αρκετοί άλλοι, είτε έγραψαν κείμενα για τα παιδιά, είτε τροφοδότησαν και τροφοδοτούν ακόμα τα αναγνωστάρια των σχολείων. Αλλά και παλαιότερα, οι μύθοι του Ιω. Βηλαρά ήταν προσιτοί ως ανάγνωσμα στα παιδιά, όπως άλλωστε και όλες οι μεταφράσεις στη νεοελληνική μύθων του Αισώπου. Παιδικά ποιήματα έγραψε και ο Δημ. Καμπούρογλου, ακόμα και ο Γ. Σουρής, ενώ οι μεταφράσεις ξένων συγγραφέων οι οποίοι έγραψαν για τα παιδιά αφθονούσαν τον περασμένο αι., όπως άλλωστε και στον επόμενο. Κατ» εξοχήν συγγραφέας παιδικών αναγνωσμάτων υπήρξε ο Γρηγ. Ξενόπουλος, πρωτότυπων, διασκευασμένων και μεταφρασμένων. Τα έργα της Πηνελόπης Δέλτα (1872-1941), γραμμένα, τα περισσότερα με την πρόθεση να αποτελέσουν παιδικό ανάγνωσμα, έχουν από εθνική και κοινωνική άποψη φρονηματιστικό χαρακτήρα. Η συμβολή της Π. Δέλτα στη διαμόρφωση μιας παιδικής πεζογραφίας τοποθετείται ψηλότερα από ανάλογες (αλλά λιγότερο συστηματικές) παλαιότερες προσπάθειες, όπως του Λέοντα Μελά (Ο Γεροστάθης, 1858), και του Δημ. Βικέλα (Λουκής Λάρας, 1879), οι oποίες έχουν το πρόσθετο για την εποχή μας μειονέκτημα, ότι βασίστηκαν σε ένα λόγιο, άσχετο με την παιδική ψυχολογία, γλωσσικό υλικό. Κυρίως μεταφραστική είναι η συμβολή του Νίκου Καζαντζάκη και της πρώτης συζύγου του Γαλάτειας Καζαντζάκη, οι οποίοι έγραψαν και πρωτότυπα παιδικά αναγνώσματα. Στα νεότερα χρόνια ο Στέλιος Σπεράντζας (1888-1962) έγραψε αρκετές σελίδες εκλαϊκευμένης παιδικής πρόζας, ειδικά για παιδιά (ο Κοντορεβυθούλης). Στα πλαίσια της γενικότερης προσπάθειάς της καλλιέργησε και την π.λ. η Αντιγόνη Μεταξά. Με τη λογοτεχνία αυτή ασχολήθηκαν, ως πάρεργο, και οι Π. Χάρης, Μιχ. Στασινόπουλος και συστηματικότερα η Πηνελόπη Μαξίμου, ο Γ. Περγιαλίτης, ο Άλκης Τροπαιάτης, ο Δημ. Γιάκος, η Καλλιόπη Σφαέλου, η Ζωρζ Σαρή, η Άλκη Ζέη, η Γιολάντα Πατεράκη, η Λότη Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου, η Ζωή Βαλάσση, ο Παντελής Καλιότσος, που έγραψε το αξιόλογο μυθιστόρημα Τα ξύλινα σπαθιά, η Γεωργία Δεληγιάννη-Αναστασιάδη, η Άλκη Γουλιμή κ.ά. Στην Ελλάδα με την π.λ. ασχολούνται κυρίως γυναίκες. Θετική συμβολή στην ανάπτυξη της π.λ. προσέφεραν ορισμένα σωματεία τα οποία στοχεύουν στην ποιοτική της βελτίωση, όπως ο Κύκλος του Παιδικού Βιβλίου κ.ά. Παιδική λογοτεχνία. Αριστερά, εικονογράφηση για το βιβλίο «Το θαυμαστό ταξίδι του Νιλς Χόλγκερσον στη Σουηδία» της Σέλμας Λάγκερλαιφ, που έχει μεταφραστεί και στα ελληνικά. Εικονογράφηση του Κολό για τις «Περιπέτειες του Αρθούρου Γόρδωνα Πυμ» του Έντγκαρ Άλαν Πόε. Το βιβλίο αυτό, γραμμένο για ενήλικες, άρεσε ιδιαίτερα στους έφηβους (Εθνική Βιβλιοθήκη, Παρίσι). Εικονογράφηση για την έβδομη έκδοση του βιβλίου «Οι Σουηδοί του Κάρολου ΙΒ»» του Βέρνερ φον Χέιντενσταμ.